Mezopotamya Mitolojisi Sözlüğü A-E

Mezopotamya Mitolojisi Sözlüğü başlıklı bu alfabetik sözlükte Babil, Asur, Akad gibi halkların inançları, Mezopotamya tanrı ve tanrıçaları, kahraman ve destanları kısaca maddeleştirilmiştir. 

Abuba Akad mitolojisinde Marduk’a Tiamat ile mücadelesinde yardım eden bir varlığın adıdır.

Abzu Haldiya halkının inanışında tanrı Ab’ın yaşadığı sonsuz uzay boşluğu ve uçsuz bucaksız denizlerin adıdır.

Adapa [Babil Mitolojisi] Bazen ilk insan olarak da tanımlanan, engin zekâsını bilgelik tanrısı Ea’dan (Sümerce Enki) alan, Irak’ın güneyinde yer alan Sümer kenti Eridu’nun vatandaşı olarak geçen bir kahramanın adıdır. Adapa’nın ölümsüzlükten mahrum bırakılışını anlatan efsaneye göre güney rüzgârının kanatlarını kırdığı için Gök Tanrısı Anu’nun (Sümerce An) huzuruna çağrılmıştır. Yargılamadan sonra Adapa’ya ölüm ekmeği sunulanacağını sanan insanların koruyucu tanrıçası Ea’nın uyarısını dikkate alarak Anu’nun kendisine sunduğu ölümsüzlük suyu ve ekmeğini reddettiği için, Adapa (dolayısıyla insanoğlu) ölümlü hale gelmiştir.

Adad, Hadad Babil ve Asur panteonunda en önemli tanrı An’in oğlu olan, rüzgâr ve

fırtına tanrısının adıdır.  Sümer karşılığı İskhur, Batı Samilerinde ise Hadad’dır.

‘Gökgrültüsü’, ‘Kale muhafızı’ ve ‘Zenginliğin efendisi’ takma isimleriyle de tanınıp kıtlık yaşandığında, Adad’ın yağmurları esirgediğine inanılmaktaydı. Adad, boğa ile özdeşleştirilmesine karşın bir yıldırım demetiyle sembolize edilmektedir.

 

Gılgamış Destanı, VII.Bölüm

Ea, bana hazır olmam için zaman vermişti. Bana şöyle demişti: “Adad, korkunç fırtına bulutlarıyla gökyüzünü kararttığı zaman gemiye bin ve girişi kapat”. Ben de gökyüzünü seyrettim. Gökyüzü yaklaşan fırtınanın karanlığıyla korkunç bir görüntü sardığı anda gemiyi yüzdürdüm ve girişleri kille kapattım. Fırtınanın bütün şiddetiyle üzerimize gelmesinden çok önce gemimizin halatlarını attık ve denizin bizi götürebileceği herhangi bir yere taşıması için hazırladık. Adad, ışık saçan her şeyi karanlığa dönüştürürken, halk şaşkın bir şekilde olanları izledi. Güçlü güney rüzgârı kasırgayı, hortumu ve şiddetli fırtınayı birleştirerek esmeye başladı (Rosenberg, 315).

 Adar, Adrammeleç Babil ve Asur panteonlarında halkın çocuklarını ateşe atıp yakarak ibadet ettiği bir tanrının adıdır.

Adrammelek Adar’dan türeyen bir iblisin adı olup, insan, katır, tavuskuşu veya üçünün birleşimi olarak görünmektedir.

Agaku Marduk’un adlarından birisi olup, ‘aşk’ anlamına gelmektedir.

Agga Gılgamış’a meydan okuyup yenilen Kiş kenti kralının adıdır.

Agusaya İştar’a benzer bir Babil tanrıçasıdır.

Aja [Babil Mitolojisi] Şafak tanrıçasının adı olup güneş tanrısının karısıdır.

Akan Haldiya şarap tanrısı olan dev yılanın adıdır.

Akitu Babil ve Asur’da Marduk veya Nanna için yeni yılda dinî tören düzenlenen tapınağın ve festivalin adıdır.

Akkad, Akad Babillilerin kurduğu ilk şehrin adı olup I. Sargon tarafından MÖ 2475 tarihinde başkent yapılmıştır.

Akkan Doğum ve kaderi denetleyen dört Sami tanrıçasının adıdır. Bunlar; Madderakka, Sarakka, Juksakka ve Ugsakka’dır.

Akki 1. Bebek Sargon’u bulup yetiştiren kişinin adıdır.

2. Bir su iblisinin adıdır.

Akrep adamlar Sümer-Akad yaratılış efsanesinde dişi ejderha Tiamat’tan doğmuş belden yukarısı insan aşağısı akrep formunda bir yaratıkların adı olup, Babil’in ve güneş tanrısı Şamaş’ın koruyucusudurlar. Babilli kahraman Gılgamış ölümsüzlüğü ararken akrep adamların da yardımını almıştır.

Ala Çift cinsiyetli bir iblisin adıdır.

Alad Udug Lama Başlangıçta Babil’in koruyucu ruhu olmalarına karşın zamanla iblise dönüştürülmüşlerdir.

Alalus Hurri halkının inanışında tüm tanrıların babası olan en eski tanrının adıdır.

Alauvaimis Kötü hastalıkları kovan bir ruhun adı olup karşılığında düzenli ayinler düzenleyip keçi kurban ederek gönlünü almak gerekmektedir.

Aleion Baal Baal’in oğlu olan fırtına ve su kaynakları tanrısının adıdır.

Allala Kuşu, Allulu İstar’ın kanatlarını kırarak terk ettiği bir kuş adamın adıdır.

Alu Karanlığı ve sessizliği seven köpek formunda bir iblisi olan fırtına tanrısının adıdır.

Alulim İlk insan olduğuna inanılan bir Sümer tanrısının adı olup, yirmi sekiz bin (başka bir hesaba göre 67.200) yaşındadır.

Ama Arhus Babil Akad inanışında bereket tanrıçasının adıdır.

Amanki Babil su tanrısının adıdır.

Amarga Güneşin çocuğu olduğuna inanılan kutsal dananın adıdır.

Amasis Babil öykülerinde Eski Ahit’te Ağrı Dağı’na karşılık gelen ve Nuh’un gemisinin indiğine inanılan mevkinin adıdır.

Amauşumgalanna Dumuzi’ye kader tanrısı olmasına atfen verilen isimlerden birisidir.

Amurru Sümer tanrısı Martu’nun özdeşi olan Akad dağ tanrısının adıdır. Akad inanışında yeraltı dünyasında görevli olan Beletseri adlı tanrıçanın eşidir.

An, Anu, Anum Sümer, Akad ve Babil halklarının inanışında gök tanrının adı olup Bel (Sümerce Enlil) ve Ea (Sümerce Enki) ile birlikte üç büyük tanrıdan birisidir.

Anat, Anath, Anata Eski Mısır, Akad ve Yahudi inanışında bereket, aşk, avcılık ile savaş tanrıçasının adıdır. Filistin ve Suriye’de tarih öncesi çağlarda bile mevcut olan kült sahil boyunca Doğu Akdeniz’e yayılmıştır.

Anatu Yer ve gökyüzünde hüküm süren bir tanrıçanın adıdır.

Anduruna Babil kozmolojisinde Tanrıların yaşadığı ‘cennet’e verilen isimdir.

Anita Lida’ya sarayında şarap servisi yapmakla görevlidir.

Annunakiler Marduk’un yardımcısı olan ikincil önemdeki Babil tanrılarının adıdır. Marduk’a kendilerine hizmet etmesi için insanı yarattırmışlardır.

Anos Anşar ile Kişar’ın oğlu olup, Anu ile ilişkilidir.

Ansar, Anşar Tanrıların babası olan gök tanrının adı olup Lakamu (dişi) ile Lakmu (erkek) adlı yılanların  veya Apsu ile Tiamat’ın oğlu, yer tanrısı Kişar’ın eşi, Antu, Anu ve Ea’nın babasıdır.

Anthat Mısır’da Anat’a verilen isim olup, Ra’nın kızı olarak tasvir edilmektedir.

Anu Bkz. An

Anunitu İlk dönem Babil inanışında ay tanrıçasının adı olup, sekiz ışıklı bir diskle sembolize edilirdi. Zamanla İştar’la birleştirilmiştir.

Anunnaku, Anunaki, Anunnaki 1. Sümer’de on iki büyük tanrıdan oluşan panteonun dışında, kimi görevlerde iş gördürülen ya da atanan tanrıların adıdır. Geç dönem Babil efsanelerinde Anu ile Ki’nin evlatları olan Anunnaku ölüleri yargılar ve pek çok açıdan Sümer panteonundaki Anunnalar ile benzerlik göstermektedirler.

Anzu Güney rüzgârı ve şimşekle özdeşleştirilmiş iblis olan Zu’nun Babil mitolojisindeki adıdır. Büyük tanrı Enlil’in hizmetinde olmasına rağmen, Enlil banyo yaparken ‘kader tabletlerini’ çalarak çöle kaçmıştır.

Aos 1. Haldiya ışık tanrısının adıdır.

2. Ea’nın diğer görünümlerinden birisi olup, Dauke’nin eşi ve Belos’un babasıdır.

Apason Apsu’nun farklı bir formunun adı olup, Tauthe’nin eşidir.

Apis Bir arı tanrının adıdır.

Apsasu İnsan başlı aslan gövdeli, kanatlı sfenkslere verilen isimdir.

Apsatu Apsasu’nun dişil formunun adıdır.

Apsu [Mezopotamya Mitolojisi] Tiamat’ın eşi ve tüm tanrıların babasıdır. Her şeyin başlangıcında yeryüzünün altında bulunan dipsiz uçurumu dolduran tatlı sudur. Enuma Eliş destanında tatlı suyun acılaşarak deniz suyuna döndüğü ilk tanrıların üçüncü bir element olan su buharından oluştuğu bildirilmektedir.

Arazu [Babil Mitolojisi] Her şeyi yaratan tanrının adıdır.

Aruru [Babil Mitolojisi] Yaratıcı tanrıçanın adı olup çamur kullanarak Anu adlı yaratıcı tanrının suretinde Gılgamış’ın arkadaşı Enkidu’yu yaratmıştır.

Arisya Baal’ın eşlerinden birisinin adıdır.

Asnan [Babil Mitolojisi] Buğday tanrıçasının adı olup, akıl ve su tanrısı Enki’nin (Akadlarda Ea) kızıdır. Sümerlerdeki karşılığı Emmer’dir.

Assara Mazas Asur güneş tanrılarından birisinin adıdır.

Assoros Anşar’ın formlarından birisi olup, Kişar’ın eşi, Aos, Anos ve İllillos’un babasıdır.

Assur, Aşur Asur kent ve devletinin koruyucu tanrısının adı olup, ‘Tanrıların babası’

veya’ En büyük dağ’ gibi lakapları bulunmaktaydı. MÖ 13. Yüzyılda Enlil’den bile üstün bir pozisyondayken, MÖ 9. Yüzyıldan sonra Anşar ile eşitlen, savaşçı bir güneş tanrısına dönüşmüştür.

Astronoe Kenan aşk tanrıçasının adı olup, Eşmun’un hadım edilmiş formu olabilir.

Aşur Asurluların savaş, fırtına ve rüzgâr tanrısının adı olup Sümer ve Babil mitolojisinde adı geçen fırtına tanrıları Enlil ve Marduk’un bir varyasyonu olabilir.

At Babil kısrağı Silili’nin yeryüzündeki tüm atların atası olduğuna inanılmaktaydı.

Ate Athar’ın annesi olan yaratıcı tanrıçanın adıdır.

Athar Kenan halkının inanışında El ile Aşerah’ın oğlu olduğuna inanılan bir sulama ve tarım tanrısının adıdır.

Atirat Bir Batı Sami tanrıçasının adı olup, Hammurabi’nin yazıtlarında Cennet’in kralının gelini atfıyla bahsi geçmektedir.

Atra-Hasis Sel tufanından bahseden ‘İştar’ın Ölüler Diyarına İnişi’ adlı eski bir Babil şiirinde adı geçen bir çeşit Nuh peygamber varyantı olan Şuruppak kralıdır.

Aus Daus’un kocası ve Bel’in babası olan eski bir Babil tanrısının adıdır.

Avar Tek gözlü bir iblis olup, insanları ayartarak yanlış yola sapmalarına sebep olmaktadır.

Aya Güneş tanrısı Şamaş’ın (Sümerce Utu) gelini olan şafak tanrıçasının adıdır.

Ayamur Baal’ın gürzünün adıdır.

Baal Eret Maharlet Ugarit bereket tanrısının adıdır.

Baalim Baal’ın oğulları olduğuna inanılan 7 fırtına tanrısının adıdır.

Babil Takvimi 354 günden oluşan 12 aylık bir süreyi kapsayan bir ay takviminin adı olup Mezopotamya’da uzun süre kullanılmıştır.

Babil’in Asma Bahçeleri Dünyanın yedi harikasından birisi kabul edilen Babil kraliyet sarayının bahçesindeki teras bahçelerinin adıdır. Efsaneye göre vatanının yeşilliğini özeleyen Medialı karısı Amytis’in kendisini gurbette hissetmemesi için kral II. Nabukadnezar (MÖ 605-562) tarafından yaptırılmış, teras bahçeleri Fırat nehrinden açılan sulama kanallarıyla beslenmiştir.

Bara Babil kehanet tanrısının adı olup, Ea’nın oğludur.

Basmu Sümer tanrı Ningişzida’nın sembolü yaklaşık 20 m uzunluğunda, birden çok çenesi ve dili olan dev bir yılanın adıdır.

Bath Khorin Hastalık getiren bir gece ruhunun adıdır.

Bau Gula Yaratıcı tanrıça kabul edilen İnanna’ın adlarından birisidir.

Baubo Suriye’de saygı gören bir ana tanrıçanın adıdır.

Belet Seri Ölüler dünyasında katiplik yapan bir Babil tanrıçasının adıdır. Akatça adı ‘Geştinanna’ olup, Ea ile Tammuz’un kardeşi Damkina’nın kızıdır.

Belili Yeraltında ikamet eden bir tanrıçanın adı olup, Dumuzi’nin kardeşidir.

Benani Melili’nin kocası olup, 6 bin kuş yüzlü ve gövdeli savaşçının babasıdır.

Bennu Babil’de salgın hastalık getirdiğine inanılan bir tanrının adıdır.

Ber Ninib’in adlarından birisi olup, ‘yaban domuzlarının efendisi’ anlamına gelmektedir.

Berossos, Berossus, Bel-Usur Büyük İskender döneminde yaşayan Babilli bir Baal rahibinin adı olup Yunanca Babil tarihiyle ilgili bir eser hazırlamıştır (MÖ 340-270).

Berossos’un ilk kitabı Babil ülkesini, denizden gelen yarı balık-yarı insan Oannes’i ve yaradılış öyküsünü, ikinci ve üçüncü kitaplar lise Tufan’ı anlatmaktadır.

Bigirhuş Akadların başlangıç okyanusuna verdiği isimdir.

Birdu Babil halkının inanışında Manungal’nın eşi olan yer altı tanrıçasının adıdır.

Bo Gök tanrı Arum’un kızı olan bereket ve sağlık tanrıçasının adıdır.

Boğa Güç ve bereketin sembolü olarak görülüp kutsal sayılmış,  Asurlularca kanatlı boğalar iyiliksever koruyucular olarak tasvir edilmiştir.

Damgalnunna Yaratıcı Sümer tanrısı Enki’nin eşi olan ana tanrıçanın adı olup çoğunlukla Sümer yeryüzü tanrıçası Ninçursanga ile özdeşleştirilmektedir. Akat mitolojisinde Ea’nın eşi Damkina olarak bilinmektedir.

Damkina Enki’nin eşi olan Damgalnunna’ya Eridu şehrinde verilen isimdir.

Datilla Babil halkının inanışında yeraltı dünyasında bulunan bir nehrin adıdır.

Dazimus Ninhursaga’nın sekiz kızından birisi olan bir tanrıçanın adıdır.

Derketo Kuzey Suriye’de tapınılan kadın yüzlü, balık vücutlu tanrıça Atargatis’e Yunanlar tarafından verilen isimdir (Strabo 16.785; Pliny, Tabiat Bilgisi 5.8).

Dibbara Babil halkının inanışında salgın hastalık getiren bir ruhun adıdır.

Dilmun Sümer dilinde Enki ile Ninhursag’ın ikamet ettiği cennete verilen isim olup bazen Güneş’in doğuş yönünü tanımlamak için de kullanılmıştır.

Dimsar Nusku ile özdeşleştirilen bir Akad tanrısının adıdır.

Dolikhenos Romalılar’ın sonrada Zeus ile özdeşleştirdiği Suriye fırtına tanrısının adıdır.

Domuz Papsukal veya Nin-şaç adlarıyla tanınan domuzların tanrıların habercisi olduğuna inanılmaktaydı.

Doul-Kong Sümer tanrılarının yaşadığı yer Sümerce ‘kutsal tepe’ anlamına gelmektedir.

Du Azaga Babil’de üzerine Esagila tapınağının inşa edildiği tepenin adıdır.

Dunga Ea’nın adlarından birisi olup ‘şarkıcı’ anlamına gelmektedir.

Dur 2. Babil hanedanı zamanında Kassite halkının mitolojisinde yeraltı tanrısının adı olup Akad tanrısı Nergal ile benzerdir.

Dusura Her yıl ölüp yeniden dirilen Nabataea güneş tanrısının adı olup, Khaabu’nun oğludur.

Ea Babil su, akıl, yaratıcılık, bilgelik ve zanaat tanrısının adı olup, Sümer tanrısı

Enki’nin karşılığıdır. Ansar ile Kişar’ın oğlu, Ana tanrıça Damkina’nın kocası ve Marduk’un babası olup, her şeyi bilen, akıl, büyü ve şifa tanrısı olarak tapınılır, ülkelerin sınırlarını saptayan ve diğer tanrıları görevlendirilen bir tanrı olduğuna inanılırdı.

Ea-Anu Ateş tanrısı Ain’in karısının adıdır.

Ea-Oannes Deniz ruhları ve iblislerinin efendisidir.

Eabani Babil ve Sümer manzum destanının aynı isimli kahramanı Gılgamış’ın arkadaşının adıdır.

Eanna Antik Sümer kenti Uruk’ta gök tanrı Anu ile aşk, bereket ve savaş tanrıçası İnanna adına inşa edilen tapınakların adı olup Sümerce ‘Anu’nun Evi’ anlamına gelmektedir.

Edimmu, Ekimmu Babillilerin ölümlerinin ardından dini tören düzenlenmeyen cesetlere musallat olduklarına inandıkları kötü ruhların adıdır.

Ekur Sümer-Babil rüzgâr ve fırtına tanrısı Enlil adına Nippus kentinde yapılmış tapınağın adıdır.

Ellil Akad inanışında Ansar ve Kisar’ın oğlu, ay tanrısı Sin’in babası olan toprak ve rüzgâr tanrısının adıdır.

Enbilulu Sümer ve Akad inanışlarında sulama ve tarım tanrısının adıdır.

Enlil Sümer-Babil dillerinde Kur-Gal ‘Büyük dağ’ adıyla da bilinen ‘Yeryüzü Tanrısı’ Mezopotamya pantheonun en önemli tanrısıdır. Anu’nun oğlu olan Enlil aynı zamanda rüzgâr ve fırtına tanrısının adıdır.

Ennugi Sulama kanallarının tanrısının adıdır.

Enuma Eliş Yaratılış destanının adı olup, tanrıların yaradılışı ile genç tanrı Marduk’un kaosun güçlerine karşı kazandığı zaferi anlatmaktadır. Destan, 1845 yılında Ninova (Irak) İngiliz arkeologların bulduğu yedi kil tablet üzerine çivi yazısıyla kaydedilmiş olarak bulunmuş, tabletlerin MÖ 7. yüzyıla Kral Asurnabipal dönemine ait olduğu anlaşılmıştır.

Ereşkigal Gök tanrıça İnanna’nın kız kardeşi ve yeraltı dünyası tanrısı Nergal’in eşi olan yeraltı tanrıçasının adı olup ölüm getiren iblis Namtar’ın annesidir. Tüm tanrı ve tanrıçaların davetli olduğu bir şenliğe kendi yerine bir hizmetçisini göndermiş, davetli tanrılardan Nergal bu temsilciye yeterli saygı göstermeyince küplere binen Ereşkigal onu yeraltındaki cehenneme getirmiştir. Nergal Erşkigal’i tahtından indirdikten sonra evlenmiş yer altı dünyasının kralı olmuştur.

Eridan Öteki dünyada bir nehrin adıdır.

Eridu Yeryüzü tanrısı Enki’nin kültünün merkezi olan bir kentin adı olup bugünkü Tel el-Mukayyer ilinin güneyinde yer almaktaydı.

Eridu Tekvini Evrenin yaradılışı ve kentlerin kuruluşunu konu alan Sümer destanının adıdır.

Erra Babillilerin savaş, ölüm ve hastalık tanrısının adıdır. Nergal ile ilişkili olması muhtemel Erra adına MÖ 1000 yılından kalma kil tabletlerdeki manzum destanlarda rastlanmaktadır.

Esagila Babil’in koruyucu tanrısı Marduk’a adanmış bir tapınağın adı olup Herodot’un notlarında da adı geçmektedir.

Essara Tanrılar tarafından öldürülen Sümer tanrısı Apsu’nun Tiamat tarafından yapılan kopyasının adıdır.

Eşara Eski Babil’in Sami kökenli halkı olan Khaldiler’in inanışında savaş ve bereket tanrıçasının adıdır.

Etana Babil halkının inanışında yarı tanrı olan Kiş kralının adıdır.

Etana Sümer hanedanının on üçüncü tanrı-kralının adı olup, Kiş kentinin yöneticisidir.

Etemmu Akadların toprağa gömülmemiş ölü insanların ruhlarına verdiği isimdir. Etemmular yeryüzünde dolaşarak insanlara zarar verirler. Sümerce karşılığı ise ‘Gidim’dir.

Etimmu Akad halkının inanışında bir yer altı ruhunun adı olup, Sümer karşılığı Gigim’dir.

Etzemmu Atalara ait olduğuna inanılan bir ruhun adıdır ve ‘iskelet’ anlamına gelmektedir.

Kaynak: Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları. Ankara, 2009